Ruda Maleniecka

RYS HISTORYCZNY TERENÓW NALEŻĄCYCH DO GMINY

Na temat powstania i pierwotnych dziejów Rudy Malenieckiej brakuje jakichkolwiek wiadomości. Pierwsze traktujące o niej wzmianki pochodzą dopiero z drugiej połowy XVII wieku. Ówczesny zapis historyczny wymienia kuźnicę żelaza pod nazwą Ruda Wyszyńska. Należy przypuszczać, że w tym czasie istniała prawdopodobnie jako przysiółek Wyszyny, a potem do początku XIX wieku stanowiła wieś pańszczyźnianą.
Pierwszy człon nazwy "Ruda" wskazuje na przemysłowy rodowód tej miejscowości, gdyż w średniowieczu nazywano tak przysiółki, w których wytapiano w prymitywnych dymarkach niewielkie ilości żelaza, przeważnie na potrzeby miejscowej ludności. Drugi człon odnosi się do nazwy pobliskiej wsi Maleniec, która przez długi okres czasu miała być jedynie bezludną okolicą porośniętą lasem obfitującym w maliny, z czasem zaś stając się znaczącym ośrodkiem przemysłowym przeżywającym świetność w XIX wieku.
Zachowane do dnia dzisiejszego zabytki kultury materialnej oraz zapis historyczny wskazują, że zasadnicze znaczenie dla rozwoju Rudy i jej okolic miał w odległej przeszłości przemysł. Zadecydowały o tym warunki naturalne regionu, a więc zalegające tu od wieków złoża rud żelaza, naturalne cieki wodne, dające energię wodną, a wreszcie duże kompleksy leśne, których zasoby były surowcem do wypalania węgla drzewnego w piecach hutniczych i szklarskich zlokalizowanych w przeszłości na tych terenach. Dzięki swoim uwarunkowaniom naturalnym ziemie te były niejako predestynowane do rozwoju górnictwa oraz produkcji żelaza.

Miało na to niewątpliwy wpływ upowszechnienie w XVI wieku koła wodnego. Ten przełomowy, jak na owe czasy wynalazek zaczęto z powodzeniem stosować w młynach zbożowych, tartakach oraz kuźnicach czyli ówczesnych zakładach hutniczych składających się z kopalni rudy żelaza, pieca do jego wytapiania oraz kuźni. O lokalizacji kuźnic na tym terenie decydował kolejny element przyrody, a mianowicie przepływające rzeki i strumienie. Ich wartki nurt napędzał koła wodne maszyn i urządzeń w powstających tu licznie od XVI wieku zakładach hutniczych.

Rozwój Rudy oraz jej okolic nastąpił z chwilą przejęcia tych terenów w 1782 roku przez kasztelana łukowskiego Jacka Jezierskiego. Z jego inicjatywy powstały zakłady w Maleńcu oraz w Cieklińsku. We wsi Maleniec Jezierski wybudował zbiornik wodny na rzece Czarnej tworząc staw o powierzchni 16 ha, spiętrzył wodę i w 1784 roku uruchomił nowoczesną fryszernię, tartak oraz drutarnię, gdzie produkowano m.in. druty, śruby, siekiery, różnego rodzaju żelazne naczynia stołowe i narzędzia gospodarcze.
Kosztowna, aczkolwiek staranna i ze wszech miar pożyteczna inicjatywa gospodarcza kasztelana znalazła uznanie w oczach samego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który w lipcu 1787 roku w drodze powrotnej z podróży na Ukrainę wizytował tutejsze dobra malenieckie. Towarzyszący monarsze sekretarz i kronikarz Julian Ursyn Niemcewicz miał potem napisać w swoich pamiętnikach, że król był pełen podziwu dla fabryki i urządzeń mechanicznych.
Koniec XVIII wieku przyniósł zahamowanie rozwoju przemysłu nad Czarną.
W 1800 roku z chwilą przejęcia okolicznych dóbr przez księcia Karola Hessen- Darmstadt rozpoczął się okres stagnacji gospodarczej, który trwał blisko ćwierć wieku. Nowy właściciel nie inwestował w swoje posiadłości skupiając się przede wszystkim na czerpaniu z nich zysków oraz nadmiernej eksploatacji.
Kolejny, pomyślniejszy etap w historii tych terenów rozpoczął się w 1824 roku, kiedy ich właścicielem został Tadeusz Bocheński, oficer napoleoński i jeden z najbogatszych ziemian w ówczesnej Guberni Radomskiej. W skład jego posiadłości weszły m.in. Ruda Maleniecka (jako siedziba dziedzica), Maleniec, Cieklińsko, Lipa, Miedzierza, Kawęczyn, Matyniów, Świnków, Strażnica.

Nowy dziedzic rozpoczął rozbudowę i modernizację istniejących tu zakładów oraz poczynił wiele innych, znaczących inwestycji. Uruchomił dwie pudlingarnie, walcownię i topornię w Rudzie Malenieckiej, unowocześnił istniejący od 1784 roku zakład w Maleńcu przekształcając go w walcownię i zmieniając profil produkcji, wybudował szosę wiodącą od Miedzierzy przez Cieklińsko i Rudę Maleniecką do Maleńca zwaną "kasztelańskim gościńcem". Równocześnie przebudował dwór i wzniósł neoromańską kaplicę oraz kilka budynków gospodarczych.
Nowa fabryka Bocheńskiego w Rudzie Malenieckiej ( huta i walcownia ) oraz jej rozwój zadecydowały ostatecznie o powstaniu dwuczłonowej nazwy miejscowości Ruda Maleniecka. Stało się to około 1830 roku, co potwierdzają także w przybliżeniu akta kościelne parafii w Lipie. Zamiana pańszczyzny na czynsz w dobrach Bocheńskiego oraz gospodarność jego następców podniosły rangę tej miejscowości.
Niestety pod koniec XIX wieku przemysł żelazny oparty na węglu drzewnym i energii cieków wodnych, będący siłą napędową rozwoju tych terenów stawał się coraz mniej rentowny. Duża część zakładów podupadła lub zaniechała produkcji. Wielkie piece w Kawęczynie i w Cieklińsku wygasły, zatrzymano walcownię w Rudzie Malenieckiej. W dalszym ciągu czynna produkcyjnie była walcownia i szpadlarnia w Maleńcu .Pracował również tartak i młyny.

Kolejny właściciel dóbr Ruda Maleniecka, którym w 1900 roku został Feliks Jankowski, zlikwidował zakłady metalurgiczne i w Cieklińsku rozwinął produkcję cegły.
W 1912 roku uruchomił największy w tej części Królestwa Polskiego tartak z napędem maszyny parowej. Wybudował również nowoczesny młyn z turbiną wodną, czworaki dla służby folwarcznej, remizę Ochotniczej Straży Pożarnej.
W obliczu pogarszającej się koniunktury zajął się nową , nieposiadającą dotąd w tym regionie tradycji działalnością gospodarczą, a mianowicie rybactwem.
Z jego inicjatywy w dniu 8 listopada 1912 roku w Rudzie Malenieckiej rozpoczęła działalność Doświadczalna Stacja Rybacka - pierwsza tego typu w Polsce i jedna z pierwszych w Europie placówka naukowo - badawcza, której kierownikiem i naukowym opiekunem został profesor Franciszek Staff, członek PAN i wielu towarzystw naukowych, brat poety Leopolda Staffa.
W oddanych do jego dyspozycji budynkach powstał system akwariów, a w ich otoczeniu liczne stawy hodowlano - doświadczalne.
Dorobkiem naukowym stacji stało się wyhodowanie karpia królewskiego ( z małą ilością łusek ) i rozpowszechnienie go w całej Europie. Zakrojoną na szeroką skalę działalność tej placówki przerwał wybuch I wojny światowej. Stacja przetrwała do 1921 roku, a w tym okresie do tego czasu zespół zatrudnionych w niej pracowników naukowych opracował i opublikował 123 prace naukowe poświęcone wynikom doświadczeń hodowlanych, które do dziś są znane i przenoszone na grunt praktyki.
W 1898 roku w Machorach wybudowano Fabrykę Papieru i Tektury. Przed II wojną światową uruchomiono tam produkcję kafli, które znane były w całej Europie.
Z kolei w Maleńcu trzy koła wodne, które poruszały urządzenia zakładu, zastąpiono w 1939 roku silnikiem elektrycznym. Produkowano tu gwoździe, łopaty, szpadle i okucia budowlane. W 1967 roku produkcję przeniesiono do nowego zakładu, a w pierwotnym utworzono Muzeum Techniki, nad którym od 1970 roku społeczny patronat sprawują studenci Politechniki Śląskiej.
Po II wojnie światowej niewiele pozostało z dawnej świetności przemysłowej tych okolic. Obok zakładu w Maleńcu jednym z większych podmiotów gospodarczych był tartak.
Bogate tradycje rybackie były kontynuowane przez Państwowe Gospodarstwo Rybackie przekształcone później w spółkę

.Dzięki rozwojowi gospodarczemu i niewątpliwym zasługom właścicieli okolicznych dóbr, Ruda Maleniecka jako najmłodsza historycznie miejscowość w okolicy stała się siedzibą gminy już w pierwszej połowie XIX wieku. Rangę miejscowości gminnej utraciła w 1976 roku, by odzyskać ją ponownie po dziesięciu latach.